周元公集/太极图说/太极通书 - (北宋)周敦颐
周敦颐(1017年6月1日—1073年7月14日)宋明理学的开山祖师。宋代著名的思想家、教育家。字茂叔,道州营道(今湖南道县)人。他每到一地做官都提倡办学校,而且亲自讲授经术。程颢、程颐兄弟都是他的学生。他晚年于庐山莲花峰下建濂溪书堂讲学,故人称“濂溪先生”,而将其所创立的学派称为“濂学”。周敦颐十五岁丧父,随母亲投靠在汴京做大官的舅父,二十四岁荫恩获得官职,此后出入官场三十多年,但主要是在州县做官。历任分宁县主簿、桂阳令、南昌知事、虔州通判等地方官吏约20年。周敦颐身在官场,但却心在林泉,向往一种超凡脱俗的生活乐趣。他在著名的《爱莲说》中以菊花喻隐逸者,以牡丹喻富贵者,以莲花喻君子。他说:“予独爱莲花出淤泥而不染,濯清涟而不妖。”这正是他的自我写照。他想做的就是身在世俗、心在方外的“君子”。周敦颐并非假道学,而是真诚地追求着“孔颜乐处”。据程颐后来回忆,他和程颢少年时代曾奉父命,受学于周敦颐,两兄弟一听这位先生论道,“遂厌科举之业,慨然有求道之志”。诗人黄庭坚称其“胸中洒落,如光风霁月”。不过,一个人在哲学史上的地位并不由其人品或人格决定。周敦颐所以被后代理学家尊为开山祖师,主要是因为他开辟了儒学发展的新思路。他的两篇哲学论著《太极图说》和《通书》总共只有三千多字,但却为后代理学家提供了丰富的思想材料。尤其是《太极图说》,可以视为理学的思想宝藏。《太极图说》全文二百五十余字,是周敦颐对“太极图”所作的说明:“无极而太极。太极动而生阳,动极而静,静而生阴,静极复动。一动一静,互为其根;分阴分阳,两仪立焉。阳变阴合而生水、火、木、金、土,五气顺布,四时运焉。五行一阴阳也,阴阳一太极也,太极本无极也……乾道成男,坤道成女。二气交感,化生万物。万物生生而变化无穷焉,唯人也得其秀而为灵。形既生矣,神发知矣,五性感动而善恶分,万事出矣。圣人定之以中正仁义而主静,立人极焉……”这种由“太极(无极)”一动一静而生阴阳,而生五行,而生万物的宇宙发生论,将传统儒学提高到形而上的哲学高度。其中,“无极而太极”、“一动一静,互为其根”、“中正仁义而主静”等,就是宋明理学的经典命题。只须将“太极”换成“理”或“天理”,就可以看出其与程朱理学一脉相承的关系。
周敦颐的教育思想,首先主张教人“学为圣人”。他一生的抱负在“志伊尹之所志,学颜子之所学”。他认为,“圣”就是“诚”,“圣人之道”就是“仁义中正”。所以,为人的目标要以诚为本,而为人的道路则要合乎“仁义中正”。要达到这个目标必须心中纯一,没有杂念,才能进入无欲的境界,而近乎纯粹至善的地步。其次,强调学习一方面要靠自己的努力和思索,另一方面要靠教师的指导和朋友的帮助。他说:“故先觉觉后觉,暗者求于明,而师道立矣。”(《通书》)提倡有学识的人要教育没有学识的人。没有学识而蒙昧的人,应当向明白事理而有学问的人学习。第三,他要求人们要注重修身养性,要具有高尚的品德。他写了一篇《爱莲说》,文中赞美莲花是“出淤泥而不染,濯清涟而不妖”。意思是:莲虽从污泥中长出来,但不被污染;虽经清澈的水波洗荡,但不妖艳、浮华。周敦颐借莲花来比喻君子的风范,使莲花成为高尚洁美人格的象征。他的著作后人编为《周子全书》或《周濂溪集》。
诗文别集。北宋周敦颐撰。八卷。敦颐原名敦实,字茂叔,道州营道(今湖南道县)人。以舅任为分宁主簿,调南安军司理参军,移桂阳令,有治绩。后为广东转运判官。晚年家庐山莲花峰下,名为莲溪,卒谥元公。此集马端临《经籍考》作七卷。本集一般题为《宋濂溪周元公先生集》,简称为《濂溪集》,《四库全书》本简称为《周元公集》。
提要
【臣】等谨案周元公集八巻宋周惇颐撰惇颐字茂叔道州营道人元名惇实避英宗旧讳改焉以舅郑向恩补官熙宁初累官至广东转运判官提防刑狱以疾求知南康军卒嘉定十三年赐諡曰元公淳祐中封汝南伯从祀孔子庙廷事迹具宋史道学传是集马端临经籍考作七巻陈振孙书録解题谓遗文才数篇为一巻余皆附録此本首遗书杂著一卷次图谱一巻其后六巻则皆诸儒议论及志传祭文与宋本不甚相合而大致亦不甚相逺盖后人防有所附益也惇颐作太极图究万物之终始作通书明孔孟之本源有功于学者甚大而其他诗文亦多精粹深宻有光风霁月之槩朱子语类谓濓溪在当时人见其政事精絶则以为宦业过人见其有山林之志则以为襟袖洒落有仙风道气又谓濓溪清和孔毅甫祭文称公年壮盛玉色金声从容和毅一府皆倾其气象可想观此言足以知其著作矣其集明嘉靖间漳浦王防曽为刋行
国朝康熙初其裔孙周沈珂又重镌之原本后附遗芳集五巻乃彚辑后裔之著述事迹与本集不相比附今别入之总集类云乾隆四十五年二月恭校上
总纂官【臣】纪昀【臣】陆锡熊【臣】孙士毅
总 校 官【臣】陆 费 墀
这是第一篇周元公集卷一 太极图说 太极通书