十六
得意则恺歌,示喜也(1)。偃伯灵台,答民之劳,示休也(2)。
【注释】
(1)得意则恺(kǎi)歌,示喜也:得意,指获胜凯旋。恺歌,即“凯歌”。《周礼·夏官·大司马》注、《左传》僖公二十八年疏、《后汉书·马融传》注引作“恺乐恺歌”(《马融传》注“恺”作“凯”)。庆祝胜利的歌乐。施子美曰:“及其战胜而得意则恺歌。《礼》曰:‘王师大献则奏恺乐。’法曰:‘天下既平,天下大恺。’则得意而奏恺者,欲与上下同其喜也。”朱墉引沈定远曰:“临事而惧,所以坚其戒严之心;既克而喜,所以慰其金革之困。欢声遍地,大同之象,一‘示’字正见与民同乐之意。”
(2)“偃伯灵台”三句:偃伯,意即偃武,停止战争。偃,停止,停息。伯,同“霸”。指争霸战争。灵台,周文王所建。《诗经·大雅·灵台》一诗描写了周文王建成灵台及其与民游赏奏乐的情形。此处可能是指在灵台举办庆祝活动。示休也,表示不再用兵。《后汉书·马融传》注、《御览》卷三二七引作“告不兴也”。施子美曰:“古者有虎符以召兵,有牙璋以起军旅,则伯者亦岂军之一物,帅师之节也。今而偃伯于灵台之上,所以答民之劳而与之休息也。文王之时,民乐有灵德,故名台曰灵台。后世因其名而用之,亦曰灵台。僖十三年,秦伯会晋侯于灵台。哀公二十五年卫侯为灵台,是台也天子有之,诸侯亦有之。灵台之名,一则取其高而可以遍观也,一则取其德之灵也。若孙子教战,吴王自台上观之。李靖曰:‘陛下临高而观之,无施而不可。’则灵台者,主将所登以观兵也。今天下既平,偃伯于是以之劳,与民休息,得无意乎?”刘寅曰:“偃伯,恐有阙文误字。或曰:偃伯即偃武也。灵台,文王台名也。周得天下之后,恐天子之台亦曰灵台。国之有台,所以望氛祲,察灾详,时观游,节劳佚,此修文之事。凡劳还(帅)[师],劳还役,恐皆在灵台之下答民之劳,所以示休息其民也。或者又曰:偃,‘姬’字之误也,偃伯即文王也。文王时有灵台,其《诗》曰‘经始勿亟’,即所以答民之劳也。未知孰是。”朱墉引邓伯莹曰:“郁勃而不示之喜,则民心不畅,勤劳而不示之休,则民力未息,岂先王爱民之深心哉?”又引《通义》曰:“睹民之劳,如遣戍之诗,可见是以民悦而忘劳,而上下协和也。偃伯,偃武意。伯,专征也。”朱墉《全旨》曰:“此章言教习士众之事,而冠之以天子之义者,见位至尊统群伦也。首言法天地,观先圣,教民体俗;次言赏善罚恶之法,车旗章服之制,军容国容之别,而以答民之劳终之,诚王者之武备也。”“此章借天子以引起。士庶见天子尚有所观法,而士庶讵无资于教正?故教民者必先明贵贱上下之分谊,使不倚智恃方,僭越侵夺而骄忿浇凌,遂相亲相让而驯成美善之俗,因以‘教化之至也’一句结之。即不得已而用兵,亦非徒以斗勇角力为务也。至争之地,而节之以中正之礼;至毒之事,而解之以慈祥之仁。教之如此,故虽有事于干戈而无杀伤之惨。因举虞夏殷周之戒誓赏罚以证之,总见先以预教之旨,虽时有不同而彰德之心无弗同也。由是推之于兵器车旗,亦各有制度。而驭下正俗,不至流弊于多威少威;治国治军,务必求全于有礼有法。又反复申言古昔化民成风,莫非以礼让弭争,使朝野有和顺之象。至其爱民无己之心,于不得不劳之中寓不忍过劳之意,是以海宇休翔,天下畅遂,天子大同之意尽是哉!”
【译文】
战胜荣归就高唱凯歌,是为了表达胜利的喜悦。战争停止后在灵台庆功,是为了报答士卒的辛劳,表示从此进入休息状态。