扬州画舫录 - (清)李斗
李斗(1749年—1817年),字北有,号艾塘,一作艾堂。清扬州仪征人。
诸生。少失学,锐意苦读,而无意仕进,不习举子业。及长,博学工诗词曲,兼通数学音律,撰戏曲多种,且扮角登台,唱做俱能。性洒脱,率意自适,好游名山胜水。尝三至粤西,七游闽浙,一往楚豫,两上京师。退而家居,则时泛舟湖上,往来诸工段间,于扬州一小巷一厕居,无不详悉。又尝以目之所见,耳之所闻,上之士大夫流风余韵,下之琐细猥亵之事,诙谐俚俗之谈,皆登而记之。家寒素,时或鬻其所作曲,以周急用。自谓“自苍梧归,吴人市予词曲为院本者,盖有年矣。寒家烟火所资,用是出焉”。与阮元、凌廷堪、金兆燕、黄文旸相友善,亦尝与纂《盐法志》。晚年染疾,食防风而愈,遂名所居为防风馆。嘉庆二十二年(1817)卒于家。
李斗本无功名,又无业绩称,然扬人至今犹追思不忘者,以其所著之《扬州画舫录》也。彼自乾隆二十九年(1764)起,即广搜资料,考索于志乘碑版,咨询于故老通人,采访于舟人市贾,又常往来于市井并游艇中,凡有所见,必有所记。费时三十年有奇,于乾隆六十年(1795)始成此书。《扬州画舫录》云者,以扬州水系交织,画舫密布,所至皆有可观者,并以录,故名。是编之体式,“以地为经,以人物记事为纬”,一以人文贯之,其大略为:
自上方寺至长春桥为草河,录为上下两卷。上卷以乾隆六次南巡为总起,此亦扬州称盛之时,详列巡行线路,旁及金石考古;下卷列清初以来书画名家70余人。
自便益门至天宁寺为新城北,录为上、中、下3卷。上卷以梅花、安定书院为重点,列名数十人,其中著声全国者10余人;中卷以天宁寺、重宁寺为重点,详述扬州佛教文化,旁及马氏街南书屋诸胜;下卷记天宁寺设词曲局,黄文旸著《曲海》20卷,收戏曲1013种;焦循作《曲考》,增益杂剧42种、传奇26种。而扬州花、雅两部争奇斗艳,相关资料弥足珍贵。
自丰乐街至转角桥为城北,录为1卷。记镇淮门左近诸胜,其中鲍氏园为文人雅会之所,且全文录载汪中之《广陵对》。
自瓜洲至古渡桥为城南,录为1卷。记高旻寺行宫及曾燠于九峰园秋禊之事。
自古渡桥至渡春桥为城西,录为1卷。分列相关景观,详载郑氏休园诗文之会。
自小东门至东水关为小秦淮,录为1卷。此地以江都、甘泉两县治为中心,其市井里巷、寺庙祠堂、商行店铺、茶肆酒楼、粉黛绮罗皆汇聚于此,为扬州最繁华处,亦可见风俗之一端。
虹桥一带人文最盛,录为上下两卷。上卷详记王士禛集名士于康熙壬寅(1722)春修禊红桥,于雍正甲辰(1724)春赋诗冶春;卢见曾于乾隆丁丑(1757)春修禊虹桥,先后唱和者7000余人。下卷言画舫有市有会,其品目有堂客、官客之分,而前有歌船,后有酒船,又有所谓龙船者。每当市会日,或龙船抢标,或歌船斗曲,但闻鼓板声起,笙笛、三弦齐鸣,所谓清唱、十番鼓、锣鼓、马上撞、小曲、摊簧、对白、评话、杂耍、口技之类,争奇斗胜,妙相纷呈,亦扬州画舫文化之大观也。
自荷蒲薰风至水云胜概为桥东,录为1卷。是处以江园(后乾隆赐名净香园)为中心,以江春诗文之会为胜事,胪列江氏奇才之士10余人,四方名流40余人。
自长堤春柳至莲性寺为桥西,录为1卷。略言吴氏别墅并韩园人文之盛;详载莲性寺建寺始末并相关往事;而贺园(东园)诗文之盛冠绝一时,其唱和题咏者凡200余人。
自白塔晴云至锦泉花屿为冈东,录为1卷。以石壁流淙为中心,展示此处楼阁奇观。石壁流淙一名徐工,徐氏别墅也,此卷记与徐氏有关而卓具才艺者10余人。
自春台祝寿至尺五楼为冈西,录为1卷。介绍春台祝寿并熙春台诸胜,辨正廿四桥非二十四桥。筱园文脉深厚,以三贤祠为扬州人文之标志。是园属汪氏,名流与其过从者凡20余人。
蜀冈三峰为扬州文化之重要载体,录为1卷。详记功德山、大明寺、平山堂诸胜。中东二峰间为双峰云栈,中有瀑布三级,飞琼溅雪,湖山之气,至此愈壮。平山堂为重中之重,始言斯堂落成往事,兴废难详;继言汪懋麟缵绪其观;复言山堂游迹,自王士禛修禊山堂始,其后崔平华、曹寅、卢见曾皆为赓续,王式丹更结“山堂诗社”,往来与会者,不可胜纪,论其游迹,人谓有逾于红桥。
扬州极楼台厅堂之胜,其用料及营造法式独具风格,录为一卷,颇有文献价值。
舫扁乃扬州奇观,录为1卷,言其起始、种类、分布、舫主、称名诸端,与书题“画舫”相应,总束成编,非枝蔓耳。
全书凡18卷。其之所纪,乃康熙末至乾隆间事,为当日扬州经济文化之实录,亦扬州小百科也。尤为引人瞩目者,若禅智寺之“三绝碑”,扬州之“以园亭胜”,汪懋麟之重葺平山,马曰琯之扩修梅花书院,江春之重构康山草堂,马氏之进书四库,文汇阁之藏书,王士禛之红桥修禊并山堂修禊,卢见曾之虹桥唱和诗,黄文旸之《曲海》,艺苑奇葩之花、雅二部,虹桥之冶春诗社,小秦淮之繁华,戴春林、张元书之香料,虹桥画舫之市会,贺园之联额题咏等,皆扬州此日风物之最,亦不乏扬州此日之“天下之最”也。阮元序其书,以为可媲美于杨衒之之《洛阳伽蓝记》并孟元老之《东京梦华录》。所异者,此乃盛世之歌,彼则追述往事耳。以是推之,此前汪应庚之《平山揽胜志》、赵之璧之《平山堂图志》,皆有逊于斯编;而后世之《广陵名胜图记》、《广陵名胜全图》、《扬州揽胜录》云云,则相去益远矣。
“扬州以园亭胜”,其盛衰与盐商经济同步消长。阮元跋《扬州画舫录》云:扬州全盛,在乾隆四五十年间。时为翠华南幸,楼台画舫,十里不断。此后渐衰,楼台倾毁,花木凋零。降及道光十四年(1834),园亭成黄土者已十之七八,因有“五十年尘梦”之叹。且谓扬州以盐为业,而造园旧商家多歇业贫散,书馆寒士亦多清苦,兼以江、淮水患,下河饥民乞食异乡,园林之废,正其时也。设无《扬州画舫录》流布人间,所谓盛世扬州,欲悉其大概亦难矣。
李斗善诗,率尔成篇,能得自然之趣。其《和答涵斋太史、对琴比部》云:“浮家胜似好楼居,一艓花间爱唤蕖。自笑痴人痴说梦,淡飞双桨著闲书。”“闲书”者,《扬州画舫录》也,言或写作于船上,恍如传奇在目,一时传为美谈。又《春日扬州》有云:“城里杨花城外柳,春风吹过小东门。”黄文旸“极赏其神韵”,特为步韵酬和。“小东门”者,用指小秦淮,此为扬州销金之锅,亦春风留人处也。
李斗著作存世者,尚有《永报堂诗集》8卷、《艾堂乐府》1卷、《扬州名胜录》4卷、《艾塘曲录》1卷、《奇酸记传奇》4卷、《岁星记传奇》2卷。
史料笔记。十八卷。清李斗撰。乾隆六十年(1795年)刻印成书。李斗,字艾塘,又字北有,生年不详,卒于嘉庆二十二(1817年)。江苏仪征人。他幼年失学,但喜欢文学,能诗善词,并且广泛搜集有关扬州的掌故轶闻,日久著成《永报堂集》三十三卷,其中除《扬州画舫录》十八卷外,尚有《永报堂诗》八卷,《艾塘乐府》一卷,《奇酸记传奇》四卷,《岁星记传奇》二卷。李斗喜欢游历山水,性情豪放,颇有侠士之风,不喜欢讨好有钱有势的人。全书按扬州城郊分地区介绍其山川胜迹、庙坛园林、市肆文物以及当时扬州之诗人、画家、演员等等,保存了一些有关文学、戏曲方面资料。如黄文旸《曲海目》及焦循《曲考》中增补《曲海目》诸剧目,即在本书第五卷中。
简介
《扬州画舫录》为史料笔记。十八卷。清李斗撰。乾隆六十年(1795年)刻印成书。
李斗,字艾塘,又字北有,生年不详,卒于嘉庆二十二(1817年)。江苏仪征人。他幼年失学,但喜欢文学,能诗善词,并且广泛搜集有关扬州的掌故轶闻,日久著成《永报堂集》三十三卷,其中除《扬州画舫录》十八卷外,尚有《永报堂诗》八卷,《艾塘乐府》一卷,《奇酸记传奇》四卷,《岁星记传奇》二卷。李斗喜欢游历山水,性情豪放,颇有侠士之风,不喜欢讨好有钱有势的人。平生甘于淡泊,不曾显达。不过,他天赋较好,“好游山水”,曾北至京师,南达福建和广东,寻访名胜,搜罗佚闻;又得与当时著名的文人学者如阮元、焦循、汪中、凌廷堪、江藩等交游,受到他们的影响,于是积三十年的时间,搜罗了丰富的资料,写成《扬州画舫录》。
《扬州画舫录》按照扬州城的地理位置依次写成十八个篇目,每篇一卷,图文并茂,所涉及的范围非常广泛。诸如扬州城的城市区划,运河沿革、工艺、商业、园林、古迹、风俗、戏曲以及文人轶事等各方面的情况。扬州自古为我国东南重镇,至隋唐时达到鼎盛。其后又逐渐衰落,到清代乾隆时期,扬州又出现了极其繁荣的局面,经济发达,百业兴旺。书中对扬州的商业作了详尽的描述,指出明中叶以来,善于经营的“徽商”不少人到了扬州,客观上推动了这里的商业繁荣。但是这些有钱的巨贾又多把钱财用在享受上。书中不仅提到了乾隆多次南游经过扬州时,当地商贾大兴土木的情况,还记载了清统治者盘剥百姓的商业政策。由于扬州产盐,清政府公开地使食盐加价,后来又准许“加耗”,并从中提成牟利,叫作“提引”。后来官盐价格越来越高,私盐充斥市场,老百姓连吃盐都吃不起,而盐商也濒于破产。像这些记载不仅有助于我们了解当时扬州的情况,而且也为我们研究明清经济史提供了重要的参考材料。
这本书的特点较为突出。第一,以往编写地方掌故的书籍,往往取材于古代,而本书则尤其注意当朝文献的收辑。作者在序中言明,他写这本书的宗旨是写自己三十多年来的耳闻目睹,因此较全面地叙述了扬州都市和社会风俗的情况。保存了一些当时很有价值的地方文献。第二,作者把戏剧和曲艺看作是文学艺术,大大提高了其地位。以往的士大夫、文人看不起艺人,认为戏曲只是为了供人玩赏。作者反对这种传统的错误观念。他在书中不仅保存了一些重要的戏剧资料,而且还对某些戏剧进行了考实和研究,为今天的学者研究戏曲史提供了重要的线索。第三,李斗的突出贡献还表现在他对于工程建筑和工艺美术所作的具体阐述。他为此写了“工段营造录”一卷,专门记叙了扬州的建筑和营造,还涉猎了民间工艺,如丝织品、漆器和竹器的制造等,对研究我国的手工业和科技发明史有较高的参考价值。
《扬州画舫录》除乾隆六十年(1795年)自然盦刻本外,还有同治十一年(1872年)方浚颐的补刻本,该本增加了各家题词和扬州草河、新城、小秦淮、虹桥、蜀冈各区的图画等,但流传不广,而且重印本字迹模糊。后来曾有翻刻本,至清末石印本出,才得以广泛流传。一九六○年经汪北平先生校点,中华书局出版了排印本,加有句读,但抽去了五十一家题词和部分序跋。后来,江苏广陵古籍刻印社以嘉庆刊本为底本,加以重新整理排印,辑入石印本中各家序跋,改正舛误之处,并加以标点。《扬州画舫录》曾收入《永报堂集》和《申报馆丛书正集·古今纪丽类》。
自序
扬州自郡志、邑志外,又有汪光禄应庚《平山堂揽胜志》、程太史梦星《平山堂小志》、赵转运之璧《平山堂图志》,言之详矣。江都汪明经中尝慨志书考古未精,于是撰《广陵通典》,于土地之沿革及历代人物典礼,言之详矣。后之作者莫能或之先也,惟专考古事,略于近世,则以体裁有如是耳。
斗幼失学,疏于经史,而好游山水,尝三至粤西,七游闽浙,一往楚豫,两上京师。退而家居,则时泛舟湖上,往来诸工段间,阅历既熟,于是一小巷一厕居无不详悉。又尝以目之所见,耳之所闻,上之贤士大夫流风余韵,下之琐细猥亵之事,诙谐俚俗之谈,皆登而记之。自甲申至于乙卯,凡三十年,所集既多,删而成帙。以地为经,以人物记事为纬。按扬州郡城之地,自上方寺至长春桥为草河,自便益门至天宁寺为新城北,自丰乐街至转角桥为城北,自瓜洲至古渡桥为城南,自古渡桥至渡春桥为城西,自小东门至东水关为小秦淮,而皆会于虹桥。于是自“荷浦薰风”至“水云胜概”为桥东,自“长堤春柳”至莲性寺为桥西,而会于莲花桥。又自“白塔晴云”至“锦泉花屿”为冈东,自“春台祝寿”至尺五楼为冈西,而会于蜀冈三峰。依此次叙之为卷帙,其工段营造之制及画舫之名附于卷末。凡志书所详别无异闻者概不载入,或事有可录而闻见有未及者,遗漏之讥,亦所不免。倘有以益我者,俟更为续录以补之。
乾隆六十年十二月仪征李斗记。
这是第一篇卷一