比目鱼 - (明清)李渔
传奇作品。清李渔撰。二卷,三十二出。渔有《笠翁传奇十种》已著录。此乃十种之一,约康熙年间成书。作者所著小说《连城璧》中《谭楚玉戏里传情,刘藐姑曲终死节》即述其事。此剧写书生谭楚玉浪游吴越间,与女演员刘藐姑一见倾心,为接近她而入班学戏。藐姑知谭为己而甘为“贱业”,颇感动,决心嫁他。两人分别演生旦二角,在戏台上通过曲文互订衷情,做了“场上夫妻”。同时土豪钱某对班主威胁利诱,想买藐姑做妾,即将迎娶。藐姑不从,遂借在水上演《荆钗记》演至玉莲抱石投江一出时,慷慨陈词痛斥钱某,之后真的纵身投水。楚玉对众说明二人相爱实情,亦投水殉情。两人化为比目鱼,并游至严陵,为已退隐的原平寇将领慕容介捞救,复化为人而成亲。后谭生赴试及第,平寇立功,并为慕容的被诬昭雪,复与藐姑团聚。作品写戏中男女真挚爱情,生活气息浓厚,对社会黑暗有一定揭露,构思亦新巧。
序
有万物然后有男女,此有天地来第一义也。君臣朋友,从夫妇中以续以似。笠翁以忠臣信友之志,寄之男女夫妇之间,而更以贞夫烈妇之思,寄之优伶杂伎之流,称名也。小事肆而隐。《老子》曰:“圣人为腹不为目。”旨哉。宋督见孔父之妻,目逆前送之,曰:“美而艳!”王使史巫监谤者,而道路以目。谭楚玉、刘藐姑初以目成,继以目语,而终以目比。目之足以生死人如此其甚也。
《庄子》曰:“子非鱼,安知鱼之乐?”安知鱼之足以寄人死生如此其神也!考诸物化,自无情而之有情,老枫为羽人,朽麦为蝴蝶也。自有情而之无情,贤女为贞石,山蚯为百合也。两人情至此,忽然忘窈窕之仪,而得圉圉之质,彼倏然失儒雅之规,而适悠然之逝。“中孚。豚鱼吉”,《易》辞岂欺我哉!
笠翁以神道设教归之慕容介,其实皆自道也。说者谓文章至元曲而亡,笠翁独以声音之道与性情通,情之至即性之至。藐姑生长于伶人,楚玉不羞为鄙事,不过男女私情。然情至而性见,造夫妇之端,定朋友之交,至以国事灭恩,漪兰招隐,事君信友,直当作典谟训诰观,吾乡徐文长先哲为《四声猿》,千古绝唱,《比目鱼》其后先于也哉!
辛丑闰秋,山阴映然女子王端淑题
这是第一篇第一出 发端